1141- 1209 yılları arasında yaşamış Genceli şair ve düşünür olan Nizami Gencevi, 12.yüz yılda felsefe, edebiyat, astronomi, matematik, tıp gibi alanlarda çalışmalar yapan büyük şair ve filozoftur.
Nizami, Firdevsi’nin destansı şiir türünü zirveye taşımakla kalmamış, manzum aşk hikâyelerinin en büyük üstadı unvanına ulaşmakla kalmamış, aynı zamanda Fars Edebiyatı’nda hamse türünün kuruculuğu payesini de kazanmıştır. Fars Edebiyatı’nda bile, dâhi şair olarak tanınmasında onun konuları işleme tekniğindeki mahareti, anlatım gücü yeni manalar ve mazmunlar bulması, anlatımda estetiğe önem vermesi, güçlü tasvirleri, ruh tahlillerindeki derinlik, hayal gücündeki enginlik, üslubundaki parlaklık ve kültür zenginliği rol oynamıştır. Olayları, kavramları ve duyguları ifade ederken edebi sanatlardan yararlanarak bunları zengin bir tablo içine yerleştirmesi sebebiyle; her beyit kendi içinde bir bütünlük ve güzellik arz eder. Bazı şiirlerinde sufiyane bir hava görülmüş olsa da onun sadece mutasavvuf bir şair olmadığı söylenebilir.
Firdevsi’den ve Senai-yi Gaznevi’den etkilenmiş olup, kendisi de Fars ve Türk edebiyatlarında birçok şairi etkilemiştir. Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, Sadi Şirazi, Fuzuli, Molla Câmi gibi ekol sahibi şairler bunlardan bir kaçıdır.
Nizami’nin günümüze kadar gelen görkemli eseri hamse’sidir. Hamse ya da Beş Mücevher (Panj Ganj) adıyla da bilinen ve yaklaşık 35.000 beyitten meydana gelen eserin tamamlanmasının 40 yıl kadar sürdüğü bilinmektedir. Fars Edebiyat’ında türünün en parlak örneği olan Hamse, bu sahada eser veren şairlere örnek teşkil etmiştir. Birçok şair bu eserine onlarca nazireler yazmıştır. Fakat, Ali Şir Nevai’nin eserleri de dâhil hiçbiri Nizami’nin başarısına ulaşamamıştır. Nizami adının çok öne çıkmayış sebeplerinin başında şiirlerinin Farsça yazılmış olmasıdır.
Nizami Gencevi’nin eserlerinin edebi değeri İran ve Hindistan’da olduğu gibi Türk Edebiyatı’nda da ilgiyle ve övgüyle karşılanmıştır. Gencevi’nin Hamse’si birçok dile çevrilmiş ve bazılarının taş baskıları yapılmıştır. Çeşitli kütüphanelerde yüzlerce yazması bulunan hamse İran’da, Hindistan’da ve Avrupa’da birçok defa basılmış, manzum ve mensur çevirileri yapılmıştır.
Nizami’nin En Önemli Eseri Olan Hamse’de Yer Alan Mesneviler
1-Sırlar Hazinesi (Mahzenül–Esrar): (1174-1176) yılları arasında Erzincan’daki Mangucakların Fahreddin Behram Şah adına kaleme alınmıştır. Mesnevi 2400 beyitten oluşmuştur. Taş baskıları yapılmıştır.
2- Hüsrev vü Şirin, ( Khusraw o Shirin): (1180-1190) yılları arasında yazılmış olup, beyit sayısı 5700-7700 arasında değişmektedir. Eserde Sasani Hükümdarı Hüsrev Perhiz ile Ermeni Prensesi Şirin’in aşk hikâyesi anlatılır. Taş baskıları yapılmıştır. Çeşitli dillere çevrilmiştir.
3- Leyle vü Mecnun (1188 yılında ): Şirvanşah Celalüddevle Akhsita’nın isteği üzerine dört aydan kısa bir sürede bitirilmiştir. 5000 kadar beyit içermektedir. Nizami üslubu, kurgulaması ve ifadesiyle en başarılı eserini ortaya koymuş, birçok nazire arasında Fuzuli’nin aynı adlı yazdığı eseri ona yaklaşabilmiştir. Gencevi’nin eseri birçok dile çevrilmiştir.
4-Yedi Güzel (Haft Paykar): 1197 yılında Meraga hâkimi Alaeddin Körpearslan’ın isteğiyle kaleme alınmış ve ona ithaf edilmiştir. Eserde Sasani Hükümdarı Behram’ın av eğlenceleri, evlilik hayatı ve yedi eşinin kendisine anlattığı hikâyeler konu edilir. Şairin hikâye anlatmadaki ustalığı ve geniş hayal gücü bu mesnevide adeta doruğa ulaşır. Çeşitli dillere çevrilmiş ve yayımlanmıştır.
5- İskendername (1197-1209): İskender Zülkarneyn’in hayatını anlatan şiirdir. Şerefname ile İkbalname başlıklı iki bölümden oluşmuştur. Birinci bölüm yaklaşık 10.000 beyittir. Burada İskender’in Soyu, karanlıklar ülkesine gitmesi, Rum eline dönmesi ve fetihlerini anlatır. 3700 beyit kadar olan ikinci bölümde İskender daha çok bir filozof ve peygamber olarak takdim edilir. Derin felsefi anlatımlara girilen bu bölümde Nizami’nin bilgisi engin kültürü ve yüksek anlatım gücü dikkat çeker. Birçok dile çevrilmiş ve yayımlanmıştır.
Hamse’nin dışında; Nizami Gencevi’nin kaside, gazel, terkibibend, terciibend, rubaî ve kıtalardan oluşan 20.000 beyitlik bir divanının olduğu kaynaklarda zikredilmiş ise de tam bir nüshası günümüze kadar ulaşmamış, sadece cönklerde ve tezkirelerde bulunan şiirleri ise Vahid-i Destgirdi tarafından yayımlanmıştır.
Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı tarafından, 2021 senesinin Nizami Gencevi yılı olarak ilan edilmesi, bir hakkın teslimi anlamı taşımaktadır. Bu güzelliği bizlere yaşatan başta Azerbaycan Cumhurbaşkanı Sayın İlhan ALİYEV olmak üzere, emeği geçen herkesi kutluyor ve teşekkür ediyorum.
*** Köşe Yazarlarımız İLESAM (Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği) üyesidir ve telif hakları İLESAM tarafından korunmaktadır. Köşe Yazarlarımızın yazıları izinsiz olarak kopyalanamaz ve başka bir yerde yayınlanamaz. İzin almadan yazıları kopyalayıp başka yerde yayınlayanlar, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri kanunu kapsamında İLESAM'ın kendilerine açaçağı maddi tazminat davasını kabul etmiş sayılır.